1.Edipo Re Filminin Greimas’ın Eyleyensel Örnekçesine
Göre Çözümlenmesi
Burada Pier Paolo Pasolini’nin Edipo Re adlı 1967 yapımı filmini
özetlenecek ve ardından film eyleyensel örnekçeye göre çözümlenecektir.
Pasolini Kral Oidipus adlı tragedyayı başına ve sonuna eklemeler yaparak filmi
yeniden yorumlamıştır. Film bir tragedyanın filme
çekilişi gibidir. Tragedyalardaki aşırı hisli, abartılı oyunculuğun aynısını bu
filmdeki oyuncularda da görürüz. Pasolini, olay örgüsünü ve hikayenin özünü pek
değiştirmeden kendi sinema anlayışı içine adapte etmiştir.
1.1.
Edipo Re Filminin Özeti
Film Yunan kenti olan Thebes’yi gösteren
bir işaretle başlar. Oidipus’un doğar. Oidipus’un annesiyle(Jocasta) bir
ağaçlık kenarındayken bebeğine bakarken hem sevinir, hem endişelidir. Çünkü
bebek doğmadan kahine gitmiştir ve kahin ona bebeğin babasını öldürüp annesiyle
ensest bir ilişki yaşayacağını söylemiştir.
Jocasta kendi ailesini ziyareti
sırasında kocası Laius Oidipus’la beklemektedir. Küçük oğluna düşmanca bakan
baba da kehaneti bildiği için onun kendisinin yerini alacağını, ve kadınına
sahip olacağını düşünür. Bir gece partiye giden anne-baba döndüklerinde uyumak
için yatağa girdiklerinde uyuyamaz, bu kehaneti düşünmektedir. Sonra gece Laius
bebeğin yanına gelir ve onu ayaklarından tutarak sıkar. O gecenin gündüzünde
Laius ve Jocaste uşaklarına çocuklarını vererek onu öldürmelerini ister. Uşak
Oidipus’un el ve ayakları sıkıca bağlanmış ve bir çubuğa geçirilmiş şekilde
omzunda tutmaktadır. Onu getirdiği yer ıssız, sıcak ve yılanların kuşların
görüldüğü bir dağbaşıdır. Adam çocuğu yere bırakır ve mızrağıyla öldürecekken
vazgeçer Oidipus’u orada bırakıp kaçar. Kaçarken de başka bir adam bebeğin
sesini duyar o adamla da karşılaşırlar. Gelen adam bebeği alarak Corinth
kralına götürür. Kral ve eşi bebeği büyük bir sevinçle karşılarlar ve geleceğin
oğlu derler. Ayrıca kral ve eşi onu bulduklarında el ve ayakları bağlı olduğu
için şişmiştir. Onlarda ona ‘şişmiş ayak’ anlamına gelen Oidipus adını verir.
Oidipus büyüyüp yirmili yaşları
geçtiğinde çocuklarla disk atarken hile yapar ve kazanır, buna sinirlenen çocuk ona kötü sözler söyler o an aldırmıyor
gibi görünse de daha sonra gördüğü bir rüya üzerine çok üzülür. Ve
ailesiyle konuşarak Delphi’deki Apollolu Bilgeyi ziyaret etmeye karar verir.
Hemen yola koyulur. Bilgenin yanına geldiğinde insanlar ellerinde zeytin
dalları ile beklemekte olduğunu görür. Sıra Oidipus’a gelir ve bilgenin
karşısına gelir. Bilge kahin ona babasını öldüreceğini ve annesiyle ensest bir
ilişki yaşayacağını söyler. Bu haberi alan Oidipus sürekli ağlar ve Corinth’e
dönmez. Sonra kendini yollara vurur. Yolda bir yerde durur. Eğlence yapılan bir
yerdir. Orda yiyip içtikten sonra kalkar ve giderken karşısında göğüs kısmı
açık sadece alt tarafı kapalı şekilde bekleyen bir kadınla bir süre bakışırlar.
Sonra o tekrar yola koyulur, Thebes’ye doğru. Yolda atlı bir arabada yolculuk
eden birileriyle karşılaşır. Yol için kavga ederler. Oidipus oradaki herkesi
öldürür, sadece uşak kaçar. Kehanet gerçekleşmeye başlamıştır Oedipus babasını
öldürmüştür aslında. Yola devam eder. Yolda bir insan kafilesiyle karşılaşır.
Burası Thebes’ dir ve insanlar çok perişandır. Oidipus orada birine neler
olduğunu sorar. O da(Angelo) bunun neden olduğunu göstermeye başlar. Biraz
ileride Teiresias(peygamber)
la karşılaşırlar. Oidipus onun gibi birinin böylesi bir durumda nasıl şarkı
söyleyip flüt çaldığını içinden geçirir. Sonrasında Angelo ile birlikte devam
ederken bir sfenksin gelip tüm halkı korkuttuğunu söyler. Her şeyin kötüye
gittiğini kimsenin onunla savaşmadığını söyler. Ayrıca bunu başarabilenin
kraliçe(Jocasta) ile evleneceğini söyler. Oidipus sfenksin yanına gelir. Sfenks
hayatında bir muammanın olduğunu ve ne olduğunu sorar. O da bilmek istemiyorum
diyerek sfenkse saldırır ve onu çukuruna geri gönderir. Haberci Angelo bunu
herkese duyurur ve Oidipus kral ilan edilir. Tüm halkın elinde zeytin dalları
ve nar çiçekleri vardır, herkes mutludur. Gece boyu eğlence yapılır. Bu arada Oidipus,
Jocasta yani annesi ile ilk gecesini geçirir. Artık annesinin kocası olmuştur.
Bir zaman sonra şehir veba salgınından dolayı zor durumdadır ve krallarından
yardım isterler. O da Creon’ u çözüm bulması için gönderir. Creon döner ve
çözümün şehirdeki bir katilin şehri terk etmesi ya da öldürülmesi gerektiğini
ancak bu şekilde kurtulacaklarını söyler. Oidipus da kendinden önceki kral
Laius’un katilini bulmaya çalışır. Aslında aradığı kendisidir. Bu arada salgın
ölüm getirmeye devam eder. Oidipus, Creon’un önerisiyle peygamber Teiresias ile
konuşur. O da lanetli olan kişinin kendisi olduğunu söyler. Oidipus buna çok
kızar Teiresias’ı itip durur. Sonra kral gelip karısıyla yani annesiyle
birlikte olur. Ardından beraber dışarı çıkarlar ve orada Laius’u ve ondan olan
çocuğunun kehanetini anlatır. Sonra birlikte eve gelirler. Oedipus eve
geldiğinde yine annesiyle birlikteyken bağırmaya başlar ve karısı onu
susturmaya çalışır.sonra eşine anne diyerek birlikte olmaya devam eder.
Sonrasında Oidipus kendisini dağa bırakan ve alan uşakların ikisiyle de
görüşür. Gerçek ortaya çıkar. Döndüğünde karısını yani annesinin kendini asmış
olduğunu görür. Çığlıklar atarken karısına sarılır ve giysinin elinde kalır.
Diz çökmüş bir halde hem karısı hem annesi olan Jocasta’ a bakan Oidipus
giysinin üzerindeki iğneyi alarak gözlerine batırır. Artık karanlıkta olan kötü
şeyleri ve olacakları görmeyeceğini söyler. o halde dışarı çıkar ve Angelo ona
flüt verir. Artık Angelo ile birlikte flüt çalarak hayatın geçirir Thebe
şehrinde, doğduğu yerde. Filmin ilk başladığı yerdedirler ve Oidipus’un şu
sözleriyle film biter: ‘sonunda geldim işte yaşamın bitip ölümün başladığı
yere… ’ .
1.2.Eyleyenler Oyuncular Eyleyensel İşlevler
Gönderen: Oidipus,
eylemi belirleyen kişidir.
Nesne:
Bilge kahinin kehaneti, eylemin konusudur.
Gönderilen: Oidipus,
eylem onun için gerçekleşmiştir.
Özne: Oidipus,
eylemi yapar.
Engelleyici: Oidipus’un
anne ve babası çocuğu dağ başında ölüme terk ederek kehaneti engellemeye
çalışıyor. Ayrıca Oidipus kendi kendinin engelleyicisi konumundadır.
Yardımcı:
Thebes şehrindeki ve sonraki hayatında yanında olan Angelo. Ayrıca kahin ve
kehaneti onun hem engelleyicisi hem de yardımcısıdır.
1.3.Edipo Re Filminin Anlatı Durumu
Herhangi bir anlatının oluşması için de
en azından bir başlangıç durumu (başlangıç durumu) ile bir sonuç durumu (bir
başka durum sözcesi) ve bu iki durum arasındaki temel dönüşümü (edim sözcesi)
gerçekleştirecek bir dönüştürücü öznenin varlığı gerekir. Burada anlatının başlangıç durumu eyletim öznesi olan Oidipus’un kahine
gitmesi ve kendisiyle ilgili kehaneti öğrenmesidir. Filmde eyletim öznesi ile
gönderen aynı kişidir, yani Oidipus’tur. Özne ve gönderen olan Oidipus kahinden
kehaneti öğrendikten sonra anlatı başlar.
Filmde, Oidipus’un kahine gitmesi ve
kendisi ile ilgili kehaneti öğrenmesi ile başlangıç durumu gerçekleşir.
Başlangıç durumunun sonuç durumuna ulaşması için temel dönüşümü sağlayacak olan
evrelere göre filmi incelersek ;
·
1.Evre-Eyletim(Gönderme)
Herhangi bir
anlatının ilk evresi olan eyletim, olaylar dizisinin oluşmaya başlama
evresidir. Filmde Oidipus kahine gider ve kehaneti öğrenir. Bu kehanet temel
dönüşümü sağlayarak olayın akışını yönlendirmiş ve Oidipus’u geçmişi ve geleceği
arasında bırakmıştır. Burada aranılan özne, gönderen olan Oidipus’tur. Genel
olarak yaptığı şeyleri kendi isteğiyle yapmıştır. Buradaki eyletim aşaması,
gönderen(eyleten) ile özne(eyleyen) arasındaki ilişki yani Oidipus’un kendi
kendisiyle ilişkisidir. Gönderen olan Oidipus, kaderindeki kehanetten kaçmak
için elinden geleni yapar. Böylece Oidipus’un bu kaçışı eyletim evresini
başlatmış olur.
·
2.Evre-Edinim(Yeterlilik, Güçlenme)
Burada Oidipus
kehanetten kaçmak için ve gerçekleşmemesi için çalışır. Bunun için elinden
geleni yapmaya çalışır. Bu evre,edinim(yeterlilik) olarak adlandırılmaktadır.
Bu evrede artık gönderen olan Oidipus’un işlevi sona erer ve bundan sonraki
aşama olan özne olan Oidipus’a odaklanır. Oidipus kehanetin gerçek olmasını engellemek için
ailesinden kaçar ve Thebes’ ye gelir. Aslında bir yandan kendini bu kehanetten
uzaklaştırdığını düşünürken, bir yandan da kendini bu kehanetin tam ortasına
çekmektedir. Bu onun temel dönüşümüdür.
·
3.Evre-Edim(Gösterme)
Oidipus kehanetten
kaçmak için başka bir şehre gelir. yoldayken babasını öldürmüştür. Şehre gelip
oradaki sorunu çözmesi onun annesiyle evlenmesine sebep olmuştur. Artık
annesinin kocasıdır da. Bundan sonra artık ipler tamamen çözülmeye
başlayacaktır. Teiresias’la konuşması onun hayatının değişmesine sebep
olacaktır. Böylece yavaş yavaş dönüşümün sağlanacağı sonuca yaklaşılacaktır.
·
4.Evre-Yaptırım(Teyit Etme)
Bu evrede
Oidipus’un yaptıkları ve yaşadıkları kendisi tarafından değerlendirilip gerçeğe
ulaştığı görülür. Artık babasının katili ve annesinin kocası olduğu ortadadır.
Oidipus bu gerçeği öğrenip eve döndüğünde karısının yani annesinin asılmış
bedeni ile karşılaşır. Buna dayanamayan Oidipus annesinin giysisindeki iğneyi
alarak kendi gözlerini şişleyerek kör eder. Aslında kaderinden kaçmaya çalışan
Oidipus bir yandan da kendi kendini istemediği kaderine doğru hızla
yaklaştırmıştır. Kaderinden kaçmaya çalışması aslında onun bu konuda başarısız
olmasının en temel sebebidir. Ve bu başarısızlığın sonucunu da babasının
katili, annesinin kocası ve kendisini de karanlık bir dünyaya hapsetmekle
görür.
Sonuç
Sonuç olarak Edipo Re filminin
anlatısını eyleyensel örnekçeye göre çözümlemiş ve diğer anlatı türlerinde
olduğu gibi bir gönderenin, gönderilenin, öznenin, nesnenin, engelleyenin,
yardım edenin olduğu ortaya çıkarılmıştır. Edipo Re filminin anlatı programının
çıkarılması ile filmin derin anlamda daha içsel olarak ne anlatmak istediği
ortaya çıkarılmıştır. Film derin ve içsel anlamda insanın kaderini değiştirmeye
çalışsa da değiştiremeyeceği sadece yolunu değiştirebileceğini ya da
uzatabileceği ortaya koyulmuştur. İnsan nereye giderse gitsin kaderini her
zaman yaşayacaktır.