Edipo Re Filminin Greimas’ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi
Bu incelemede, Pier Paolo Pasolini'nin 1967 yapımı başyapıtı Edipo Re (Kral Oidipus) filminin özeti sunulacak ve ardından film, Greimas'ın Eyleyensel Örnekçesi modeline göre analiz edilecektir.
Pasolini, Sofokles'in ünlü "Kral Oidipus" tragedyasını, başına ve sonuna yaptığı eklemelerle sinema diliyle yeniden yorumlamıştır. Film, adeta bir tragedyanın sinemaya tercümesi gibidir. Antik tragedyaların o yoğun, hisli ve abartılı oyunculuk üslubunu bu filmde de görmek mümkündür. Yönetmen, hikâyenin özünü ve olay örgüsünü bozmadan, onu kendi sinematografik evrenine başarıyla adapte etmiştir.
1. Edipo Re Filminin Özeti
Film, bir Yunan kenti olan Thebes’yi işaret eden bir tabela ile açılır. Ardından Oidipus dünyaya gelir. Oidipus’un annesi Jocasta, bir ağaçlık kenarında bebeğine bakarken karmaşık duygular içindedir; hem sevinçli hem de endişelidir. Çünkü doğumdan önce bir kahine danışmış ve kahin ona korkunç bir kehanette bulunmuştur: Bebek büyüdüğünde babasını öldürecek ve annesiyle ensest bir ilişki yaşayacaktır.
Baba Laius, küçük oğluna düşmanca bakar. Kehaneti bildiği için, bu çocuğun ileride kendi tahtını ele geçireceğini ve karısına sahip olacağını düşünür. Bir gece partiden dönen çift, yatağa girdiklerinde bu korkunç kehanet yüzünden uyuyamazlar. Laius, gece yarısı bebeğin yanına gider ve onu ayaklarından sıkarak incitir. Ertesi gün, Laius ve Jocasta bebeklerini bir uşağa vererek onu öldürmesini emrederler.
Uşak, el ve ayakları sıkıca bağlanmış, bir çubuğa geçirilmiş bebeği omzuna alarak ıssız, sıcak ve yılanların kol gezdiği bir dağ başına götürür. Tam çocuğu öldürecekken vicdanına yenik düşer ve vazgeçer; Oidipus'u orada ölüme terk edip kaçar. O sırada oradan geçen başka bir adam bebeğin ağlamasını duyar ve onu kurtarır. Bu adam, bebeği Corinth Kralı'na götürür. Kral ve eşi, çocuğu büyük bir sevinçle karşılarlar ve onu "geleceğin oğlu" ilan ederler. Bulunduğunda ayakları bağlı olduğu için şişmiş olan bebeğe, "şişmiş ayak" anlamına gelen Oidipus adını verirler.
Kehanetin Gerçekleşmesi
Oidipus büyüyüp genç bir adam olduğunda, bir disk atma yarışmasında hile yaparak kazanır. Buna sinirlenen bir arkadaşı ona ağır sözler söyler. O an aldırmıyor gibi görünse de, daha sonra gördüğü bir rüya üzerine derin bir üzüntüye kapılır ve ailesiyle konuşarak Delphi’deki Apollolu Bilge'yi (Kahin) ziyaret etmeye karar verir.
Bilgenin yanına vardığında, insanların ellerinde zeytin dalları ile beklediğini görür. Sıra kendisine geldiğinde kahin o meşum gerçeği yüzüne vurur: "Babanı öldüreceksin ve annenle birlikte olacaksın." Bu haberi alan Oidipus kahrolur ve kehanetten kaçmak için Corinth’e (evlatlık edinen ailesinin yanına) dönmemeye karar verir. Kendini yollara vurur.
Yolculuğu sırasında Thebes’e doğru ilerlerken, at arabasıyla yolculuk eden bir grupla yol kavgasına tutuşur. Çıkan arbedede Oidipus, kaçan bir uşak hariç herkesi öldürür. Öldürdüğü kişi aslında öz babası Laius'tur; kehanetin ilk kısmı, o farkında olmadan gerçekleşmiştir.
Thebes'e vardığında halkın perişan halde olduğunu görür. Bir haberci olan Angelo, şehre musallat olan bir Sfenks'ten ve onun halkı korkuttuğundan bahseder. Sfenks'i yenebilen kişinin Kraliçe Jocasta ile evleneceği vaat edilmiştir. Oidipus Sfenks'in karşısına çıkar. Sfenks ona hayatın muammasını sorar. Oidipus, "Bilmek istemiyorum!" diyerek Sfenks'e saldırır ve onu yok eder.
Trajik Son
Oidipus kral ilan edilir ve ödül olarak Kraliçe Jocasta (öz annesi) ile evlenir. Kehanetin ikinci kısmı da tamamlanmıştır. Aradan zaman geçer, şehirde veba salgını başlar. Halk kraldan yardım ister. Oidipus, çözüm için kayınbiraderi Creon'u gönderir. Creon, şehrin kurtuluşunun ancak eski kral Laius'un katilinin bulunmasıyla mümkün olacağını söyler. Oidipus katili aramaya başlar, ancak aslında aradığı kendisidir.
Kahin Teiresias, lanetli kişinin Oidipus'un ta kendisi olduğunu açıklar. Gerçekler yavaş yavaş gün yüzüne çıkar. Oidipus'u dağa bırakan ve onu bulan çobanlarla konuşulur. Acı gerçek kesinleşince Jocasta kendini asar. Oidipus, annesinin/karısının cesedini gördüğünde kıyafetindeki iğneleri alarak kendi gözlerine batırır ve kör olur. Artık karanlığa gömülen Oidipus, Angelo ile birlikte flüt çalarak Thebes sokaklarında dolaşır. Film, Oidipus'un şu sözleriyle biter: "Sonunda geldim işte... Yaşamın bitip ölümün başladığı yere."
2. Eyleyensel Örnekçeye Göre Analiz (Greimas)
Filmdeki karakterlerin ve olayların Greimas'ın eyleyensel modeline göre dağılımı şöyledir:
Gönderen: Oidipus (Eylemi başlatan ve belirleyen kişi).
Nesne: Bilge Kahin'in Kehaneti (Eylemin temel konusu ve ulaşılmak/kaçılmak istenen bilgi).
Gönderilen: Oidipus (Eylem onun kaderi için gerçekleşmektedir).
Özne: Oidipus (Eylemi gerçekleştiren ana karakter).
Engelleyici: Oidipus’un anne ve babası (Çocuğu ölüme terk ederek kehaneti engellemeye çalışırlar). Ayrıca Oidipus, kaderinden kaçmaya çalışarak paradoksal bir şekilde kendi kendisinin engelleyicisi konumundadır.
Yardımcı: Angelo (Thebes şehrinde ve sonrasında ona rehberlik eder). Ayrıca kahin ve kehanet, hikayenin ilerlemesini sağladığı için teknik olarak "yardımcı" rolünü de üstlenirler.
3. Edipo Re Filminin Anlatı Durumu
Her anlatı, bir başlangıç durumu ile sonuç durumu arasındaki dönüşümü içerir. Bu filmde başlangıç durumu, eyletim öznesi olan Oidipus’un kahine gitmesi ve kehaneti öğrenmesidir. Filmde eyletim öznesi ile gönderen aynı kişidir.
Anlatı programını 4 temel evrede inceleyebiliriz:
1. Evre: Eyletim (Gönderme)
Anlatının ilk evresi olan eyletim, olaylar dizisinin tetiklendiği andır. Oidipus kahine gider ve gerçeği öğrenir. Bu kehanet, Oidipus’u geçmişi ve geleceği arasında sıkıştırır. Gönderen (Oidipus), kaderindeki kehanetten kaçmak için harekete geçer ve eyletim süreci başlar.
2. Evre: Edinim (Yeterlilik/Güçlenme)
Oidipus, kehanetin gerçekleşmemesi için çabalar; ailesini terk eder ve Thebes’e doğru yola çıkar. Bu evre "yeterlilik" kazanma sürecidir. Oidipus, kaderden kaçtığını sanırken aslında adım adım ona yaklaşmaktadır. Thebes yolculuğu, onun dönüşümünü hazırlayan süreçtir.
3. Evre: Edim (Gösterme/Performans)
Bu evre eylemin gerçekleştiği kısımdır. Oidipus yolda babasını öldürür, şehre gelip Sfenks'i yener ve annesiyle evlenir. Teiresias ile yüzleşmesi ve gerçeklerin peşine düşmesi, performansın zirve noktasıdır. Kehanet artık somut bir eyleme dönüşmüştür.
4. Evre: Yaptırım (Teyit Etme)
Son evrede Oidipus, yaptıklarının sonuçlarıyla yüzleşir ve durumu değerlendirir. Babasının katili ve annesinin kocası olduğu gerçeği teyit edilir (tanınma). Jocasta'nın intiharı ve Oidipus'un kendini kör etmesi, bu sürecin yaptırımıdır (ceza). Kaderinden kaçmaya çalışan Oidipus, başarısızlığının bedelini karanlık bir dünyaya hapsolarak öder.
Sonuç
Edipo Re, klasik bir tragedyanın sinematografik düzlemde yeniden inşasıdır. Greimas'ın eyleyensel örnekçesine göre yapılan bu çözümleme, filmin derin yapısındaki kader motifini ortaya çıkarır. Film, insanın kaderini değiştirmek için ne kadar çabalarsa çabalasın, sadece ona giden yolu değiştirebileceğini veya uzatabileceğini; ancak varacağı "son"u değiştiremeyeceğini vurgular.