 |
| AMADEUS |
Amadeus
“Tanrı’nın sevgili kulu” anlamındadır. Peter shaffer’in yazıp Milos Formanın
yönetmenliğini yaptığı filmdir.1984 yapım yılıdır.Milos Forman Guguk Kuşundan
hatırlamaktayım bu filmle de ününe ün katmıştır.Konusu Mozart’ın hayatını konu
alan biyografi, drama, müzikal türünde bir filmdir. Mozart’ın hayatını görmekteyiz
fakat Salieri gözünden Mozart anlatılmaktadır. Aslında Saleri ile tanrının
savaşını anlatan ve Mozart’ın bu hikayede nesne konumunda olduğu bir filmdir. Tamamen
onun penceresinden bakmaktayız. Amadeus en iyi film, en iyi yönetmen, en iyi
erkek oyuncu, en iyi kostüm başta olmak üzere 8 oscar ödülü kazanmıştır.Tarihi
bir film olarak Amadeus 18.yüzyılı tam anlamıyla yaşatmıştır.Kostüm olarak,
dekor olarak tam anlamıyla birebir o
dönemi yansıtmışlardır. Görgü kuralları da aynı şekilde işlenmiştir. Fakat kurgusal
açıdan uyuşmazlıklar vardır.
2.1. Amadeus Mozart Filmi
Film
şöyle başlamaktadır. İntihara teşebbüs ettiği için bir akıl hastanesine
gönderilmiş olan ve hastanede yaptıklarını rahibe itiraf etmekte olan
Salieri’nin hayat hikayesiyle başlar.
Mozart
3-4 yaşlarında harika piyano çalmaktadır. Babası bu yeteneğini fark etmiştir.
Gözleri kapalıyken bile besteyi aynı şekilde çalabilmektedir. Ünü o yaşta
saraya kadar ulaşmıştır. Salieri de ününü duymuştur. Babasına hep
yalvarmaktadır, müzik öğretmesi için. Babası bu durumla alay eder. Saileri
kilisede dua eder Tanrıya, ünlü olmayı müziğinin ve kendisinin ölümsüz
kılınması karşılığında bekaretini koruyacağına söz verir.Sonra babası ölür ve
bu duruma Salieri, bu bir mucize bunu bana Tanrı düzenledi, artık özgürüm der.
Viyana’da
imparatorun baş müzisyeni, bestecisi olur. Çok mutludur. Tanrıya şükreder ve
Tanrı’nın kendisine böyle başarılı bir besteci olma yeteneği verdiği için.
Kendisiyle barışıktır artık, Tanrı’ya sürekli dua eder.
Bir
gün davette Mozart’la tanışma fırsatı bulur.Salonda kendi kendiyle oyun
oynamaya başlar, Mozart’ı aramaya başlar.Mozart yerde emekleyerek, kaba bir
şekilde seksüel oyunlar oynamaktadır. Salieri Mozart olduğunu öğrenir. O an
sarsılır, nasıl bu kadar salak birisi bu yaratıcı besteleri yapabilir diye
düşünür.
Mozart
, Salieriyi birkaç kez küçük düşürür. Salieri, Mozartla kıyaslanınca kendi
yeteneklerinin kısıtlı olduğunu ve yaratıcı olmadığını fark eder. Tanrı’nın
kendisine ihanet ettiğini düşünür ve neden ihanet ettiğini anlayamaz. Tnrı
neden kendisine değil de Mozart gibi bir yaratığa bu muhteşem yeteneği
bağışlamıştır.
Tanrı
önce kendisini besteci olarak cesaretlendirmiş sonrada ezip geçmiştir. “Tüm
isteğim Tanrı’ya şarkı söylemekti, bana bu isteği, bu şevki o verdi ama sonra
beni yeteneksiz kıldı? NEDEN der.
Şöyle düşünmeye başlar. Tanrı Mozart’a
böyle bir yetenek vererek, Saleri’nin Mozart’a kıyasla ne kadar basit olduğunu
göstermek istemiştir. Kalbi kırılır, çünkü kendisi tüm sevgisini ve müziğini
Tanrı için adamıştır, onun için bakire bile kalmıştır. Ama şimdi sanki Tanrı
onunla alay etmekte, ona gülmektedir. Bu düşünceler Salieri’yi çılgına
döndürür. Tanrı’ya olan inancını kaybeder. Bir sahnede duvardaki haçı alır ateşe atar. Tanrı’ya
düşman olmuştur artık. Mozart’ı yok ederek intikamını almaya ant içer.
Bunun için şeytani bir plan yapar,
Mozart’a arkadaş maskesiyle yaklaşır, bir yandan da onun kariyerini mahvetmeye
başlar. Mozart parasal ve sosyal yönden mahvolmaya başlar, ününü yitirir,
sürekli içer, evliliği bozulmaya başlar. Sağlığı kötüleşir. Ama halen eserleri
kusursuzdur, sürekli beste yapmaktadır. Öğretmenlik yapmayı gururuna yediremez.
Çok savurgandır, elindeki olan parayı da bitirir. Borç istemeye başlar.
Salieri Mozart’ın bu parasal yönünü
bilmektedir, eline koz geçmiştir, intikam almak için plan yapar. Çocukken
Mozart’ın ölmüş babasının hayaletinin ondan bir ilahi istediğine ikna eder.
Babasının hayaleti Mozart’ın sinirlerini daha da bozar ve sürekli içmeye
başlar. ( Mozart kendi kendini de öldürmüştür filmde çift taraflı siyah maskede
bu korkuyu iyice vurgular.) Salieri’nin planın son aşaması Mozart’ı öldürmek ve
bestesini çalmak, kendisi yazmış gibi ün kazanmaktır!
Böyle yaparak Tanrı’nın bir başyapıtını
çalmış olacaktır. Mozart’ı zehirleyerek öldürecek ve cenazesinde Requerm’i
çalacak herkes Salieri’nin ne kadar harika bir besteci olduğunu sanacak, böylece
Tanrı’dan intikam almış olacaktır.
Bu esnada Mozart’ın arkadaşı Emauel
Schikaneder, Mozart’ı, bir opera yazması için ikna eder, Mozart ‘Die
Zauberflöte’yi yazar, büyük başarı kazanır, fakat ilk gün çok çalışmaktan
bayılır ve Salieri onu evine götürür ve neredeyse ölümcül derecede hasta olan
Mozart’ı çalışmaya zorlar. Bir yandan da onun müzikal dehasının sırlarını
öğrenmeyi ummaktadır, hasta Mozart’la çalışmaya başlar. Zvallı Mozart onun
gerçek niyetini bilmemektedir hatta bu kadar iyi bir arkadaş olduğu için
teşekkür etmektedir.
Bir ara Mozart’ın karısı eve döner,
Salieri umutsuzca Requemi almak isterse de, karısı notaları kilitler ve adamın
gitmesini ister. Böylece Requem yarım kalmıştır. Kısa süre sonra Mozart ölür ve
kimsesizlerin gömüldüğü, taşı bile olmayan, bir toplu mezara gömülür.
Salieri, tüm bu olanları rahibe itiraf
etmektedir.Salieri, Tanrı’nın Salieri’nin Mozart’ın bestesini çalmasını önlemek
için , onu öldürdüğünü söyler. İyice çıldırmış olan Salieri , diğer delilerin
yanına gider, kendisini Papa sanmaktadır, oradaki diğer hastalara seslenir.
“Aleladelik
her yerde var, sizleri bağışlıyorum, sizleri bağışlıyorum, sizleri
bağışlıyorum.”
Son
sahnede Salieri acılar içinde gözünü kapatır, Mozart’ın çocukken attığı sinir bozucu
şımarık kahkahası gözlerinin önüne gelir., Tanrı’nın gücünün her şeye yattiğini
ve Tanrı’ya rüşvet verilmeyeceğini,af olmayacağını anlar.
Gönderici-Alıcı: Filmde Salieri yi gönderici olarak
görebiliriz.Tanrıyı da alıcı olarak görebiliriz.Tabi bunlar Salieri gözünden
anlatıldığı için böyle nitelendirebiliyoruz.Tanrıyla önce arası çok iyidir
sonra Mozartla karşılaşınca durum tam tersine döner.Tanrıya karşı kin nefret
dolu günler başlar. İntikam almak için elinden geleni yapar.
Yardımcı-engelleyici : Filmin başında en
büyük engelleyici babasıdır ancak ölümüyle ondan kurtulur ve engel ortadan
kalkar bunu da mucize olarak nitelendirir.Filmde Salierinin çok ünlü bir
besteci,isminin ölümsüz kalınmasını istediğini biliyoruz.Babası öldükten sonra
bu amacını gerçekleştirmeye başlar.Baş piskoposun yardımcısıdır.İmparatorun
yakın arkadaşıdır ve ona müzik öğretir.Konumu çok güzeldir.Mozartla tanışınca
onun devasa yaratıcılığına aşık olur,kıskançlık hisseder.Bu durumu
hazmedemez.Tanrı nasıl böyle bir şey yapar der.Tanrı için söz verdim bekaretimi
korudum ama o ise karşılığında beni yeteneksiz kıldı.Bu yaratığa muhteşem
yetenek verdi diye düşünmeğe başlar. Mozart engelleyici durumundadır Salieri
çok iyi bir konundadır.Mozarttan sonra çok da başarılı biri olarak görmez
kendisini.Hayatı tamamen değişir, inancı yok olur,çok yaratıcı değildir.İsmi
ölümsüz olmayacaktır.Mozart bu durumda engelleyici olur,ön planda görünür.Fakat
Mozart bu durumun farkında değildir.Her şeyin farkında olan bir tek Salieridir.
Engelleyicilerden
biri de Mozart’ın eşidir.Eşi notaları dolaba kilitler ve Salieri besteye
ulaşamaz aslında burada tanrının engellediğini düşünür, eşi tarafından bu durum
gösterilir.
Filmde
yardımcı Salierinin casus olarak Mozartın evine gönderdiği hizmetçi
kızdır.Böylece Mozartın gün içerisinde neler yaptığını; nasıl beste
yaptığını,nasıl üretken olduğunu,nerelere gittiğini hepsinden haberdar
olacaktı.Filmde hizmetçi kaz bir süre Salieri ye bu konuda yardımcı olur.
EYLEYENLER
OYUNCULAR EYLEYENSEL İŞLEVLER
Gönderen
Salieri eylemi belirleyen kişi.
Nesne
Mozarttır,Tanrıya olan inancı,savaşı Mozart üzerinden anlatılır.
Burda
konu,Tanrı ile hesaplaşmadır.Biri haylaz olmasına rağmen tanrı tarafından
ödüllendirilebiliyor,diğeri ise iyimser, sürekli dua etmesine rağmen Tanrı
tarafından lanetleniyor.Tıpkı Habil ve Kabil olayı gibi.
Gönderilen
Salieri
Eylem
kendisi için gerçekleştiği için
Özne
Salieri eylemi yapar.
Engelleyici,Salierinin
babası Salieriye bir süre engeller,
Engelleyici
Mozart farkında olmadan engelleyicidir ve eylemi engeller
Yardımcı
hizmetci kız Salieriye yardım eder.
Salieri
açısından eyleyensel örnekçe şu şekilde gösterilebilir.
2.2.
Amadeus Mozart Filminin Anlatı
Durumu
Bu filmde anlatının başlangıç durumunu
Mozartım Viyanaya gelmesi ve salonda yaramaz bir çocuk gibi yerde oynarken
Salierinin farkemesi olarak kurabiliriz filmde eyletim öznesi de Gönderen de
aynı kişi Salieridir.Özne ve gönderen olan Salieri Mozartla karşılaşınca anlatı
başlar.Greimas a göre anlatı durumu ise başlangıç durumunu sonuç durumuna
ulaştıran temel dönüşümün gerçekleşme sürecidir. Bu anlatı durumu da dört evre
içerir,Eyletim,edinim,edim,yaptırım.Filmde Salierinin Mozartla karşılaşması ve
Tanrıya karşı sarsılma,güvensizlik olmasında başlangıç durumu
gerçekleşir.Başlangıç durumunun sonuç durumuna ulaşması için temel dönüşümü
sağlayacak olan evrelere göre filmi inceleyecek olursak;
1. Evre-Eyletim
(Gönderme):
Salieri Mozartla karşılaşır ve Tanrıyla
arası bozulur.Bu bozulma temel dönüşümü sağlayarak olayın akışını yönlendirmiş
ve Salieri,Tanrının Mozartla olan bağına
karşı etkin duruma geçer Burada aranılan özne,gönderen olan
Salieridir.Kahramanı,özneyi(eyleyen) herhangi bir göreve gönderen ya da
görevlendiren(eyleten)kişi vardır.Kahraman bunu başkasının görevi ile değilde
tamamen kendi isteğiyle yapmıştır.Filmde de Salieri hem gönderen hem de özne
olmuştur.Buradaki eyletim aşaması Salieri (gönderen) ve Salieri
(özne-eyleyen)arasındaki ilişkidir.Gönderen olan Salieri,Tanrıdan intikam almak
için elinden geleni yapar,onun için Mozartı öldürme ve bestesini çalma planı
bile yapar.Mozarta arkadaş gibi görünür fakat arkasından hile yapar.Hepsi
tanrıdan intikam almak içindir.Mozartın kötüleşmesinden zevk alır.Böylece
Salierinin kendi kendini güdülemesiyle eyletim evresi başlamış olur.
Evre-Edinim
(Yeterlilik, Güçlenme
Salierinin tanrıdan intikam alması için
planını gerçekleştirmesi gerekiyor.Bunun için çalışması gerekeçektir.Çünkü
Salieri Tanrının sevdiğini elinden alıp kendi yaratığının bestesiyle cenaze
marşını çalacaktır.O beste Salierinin kendi bestesi sanacaktır herkes işte o
zaman ünlü olacaktır. Tanrıdan da intikamını almış olacaktır.Aslında bir taşla
iki kuş vurmuş olacaktır.Salieri bu planı gerçekleştirmek için elinden geleni
yapar bu evre edinim (yeterlilik) olarak adlandırılmaktadır.Bu evrede artık
gönderenin işlevi sona erer.Sonraki
aşama özne olan Salieri ye odaklanır.Anlatı programının akışını sağlayacak
temel dönüşümü yapabilmesi için bu yeteneklerle donanmıştır.Bu aşamada
Salierinin intikam alması için para karşılığı hizmetçi kız yardım eder.Fakat
Mozart deli tavırlar sergilemeye başlayınca hizmetçi kız bu durumdan geri
çekilir.Babasının kılığına girer.Mozartın gülmeleri,deli gibi tavırları
korkusundandır.Siyah çift taraflı Maskede korkuyu çok iyi
yansıtmaktadır.Salieri bu yöntemi akıllıca kullanmıştır babasını hatırlatır.Bu
durumda güçlenir,kendisine yardımcı olmuş olur.
Evre-Edim ( Gösterme )
Salieri Mozartı öldürmek için riski göze
alır gözünü hırs, kin, nefret kaplamıştır.Salieri,maddi manevi yetenekleri
edinir. Mddi olarak Mozart a parasal yönden yardım etmez ,bu durum Mozartı
iyice çökertir.Manevi olarak aslında Mozarta arkadaş olarak görünür ama
arkasından hileler çevirir.Salieri bu yetenekleri elde ettikten sonra asıl
amacı olan Mozartı öldürerek Tanrıdan
intikamını alma isteğini fiiliyata geçirmek için uğraş vermeye başlar ancak
burada engel olarak Mozartın karısı karşısına çıkar ve böylece yavaş yavaş
dönüşümün sağlanacağı sonuca doğru yaklaşılır
3 Evre-Yaptırım
(Teyit etme):
Bu evrede Salieri tanrıya sürekli
isyanını göstermektedir.Kendisi tarafından neden kendisine müzik yapma arzusu
verdiğini ama öylece bırakıp yaratıcılığı da Mozarta neden verdiğini,yemini
karşısında bu durumu hak etmediğini yineleyip durur.Hasta yatağında olan
Mozarta bestesini devam ettirir.Sonra karısı eve gelir,Salieriyi görünce evden
çıkmasını ister,notaları dolaba kitler ve asla ulaşamaz notalara.Biraz aradan
sonra Mozart ölür,beste yarıda kalmıştır.Salierinin planı gerçekleşemez.Tanrı
düzenledi bunu besteyi almamam için Mozartı besteyi bitirmeden öldürdü der.İşte
o zaman anlar tanrıya rüşvet karşılığı hiçbir şey yaptırılamayacağı ve her
şeyin tanrının elinde olduğunu.Salieri başarısız olmuştur.
Sonuç
Amedeus filminin Greimasının eyleyensel
örnekçesine göre çözümlenmesi aslında Greimasın haklılığını da ortaya
koymaktadır. Diğer anlatı türlerinde olduğu gibi bir gönderenin, gönderilenin,
öznenin, nesnenin, engelleyenin yardım edenin olduğu ortaya çıkarılmıştır. Film
derin anlamda aslında herkesin eşit olmadığını, insanların ne yaparsa yapsınlar
Tanrı’ya karşı bu duruma düzeltemeyeceğini, Tanrı’ya rüşvet verilmeyeceğini
fark ettirir. Çünkü Salieri’ye göre , Tanrı’ya dua etmiş, bakireliği
karşılığında söz vermiş ama Tanrı Salieri’ye ne göstermiştir. Hain planı karşısında
Mozart’ı öldürmeye kalkmış, ama bestesini elinden alıp kendi bestesi gibi
gösterememiştir.